Phân tích bài thơ Đây thôn Vĩ Dạ của Hàn Mặc Tử

Hàn Mặc Tử là một trong ba đỉnh cao của phong trào Thơ mới tại Việt Nam vào những năm 1932 - 1935 ở thế kỉ trước. Ông khẳng định bản thân mình trên dòng chảy của văn học dân tộc với thể loại "thơ điên". Theo như Bạch Cư Dị đã từng nói: "Lời là gốc, ý là cành, thanh là hoa, nghĩa là quả. Thơ ca là nghệ thuật tổ chức ngôn từ sao cho tạo ra trùng trùng điệp điệp những lớp nghĩa." Phần lớn đọng lại trong tâm hồn những người yêu thơ ca Việt Nam là những bài thơ viết về xứ Huế của tác giả Hàn Mặc Tử. Trong đó, không thể không kể đến tác phẩm "Đây thôn Vĩ Dạ" - 1 bài thơ tiêu biểu cho phong cách thơ ca Hàn Mặc Tử. Bài thơ là một bức tranh thôn Vĩ vô cùng xinh xắn, đẹp đẽ cùng với dòng tâm trạng của nhà thơ.

"Đây thôn Vĩ Dạ" được lấy cảm hứng từ bức ảnh của Hoàng Cúc - một người con gái thôn Vĩ mà tác giả thầm thương trộm nhớ. Hàn Mặc Tử viết tác phẩm này khi ông đang điều trị căn bệnh quái ác tại trại phong Quy Hòa, tức là những ngày tháng cuối đời của ông. Bài thơ lúc đầu được đặt tên là "Ở đây thôn Vĩ Dạ".

Mở đầu bài thơ, tác giả viết:

"Sao anh không về chơi thôn Vĩ ?"

Một câu hỏi tu từ không phải để hỏi, mà để bộc lộ cảm xúc. Đó như là một lời trách móc, nhắn nhủ; cũng lại giống như một lời mời mọc. Nhưng, câu nói ấy là của ai? Nhiều người cho rằng, đây là lời của Hoàng Cúc; hay nói cách khác, là lời của một người con gái thôn Vĩ. Tuy nhiên, ta cũng có thể hiểu rằng đây chính là lời nói của Hàn Mặc Tử - tác giả tự phân thân, tự hỏi chính bản thân mình. Từ ngữ mà nhà thơ sử dụng, là "không về" chứ không phải là "chưa về". Bởi ông biết chắc rằng mình sẽ chẳng thể trở về được nữa, căn bệnh quái ác đang dày vò, xâu xé người thi nhân. Câu thơ khi mới đọc qua, ta tưởng như đó chỉ là một lời trách móc trong trẻo, nhẹ nhàng; nhưng càng tìm hiểu sâu hơn, ta mới càng thấy được nỗi niềm u uất lớn. Còn gì đau đớn và xót xa hơn khi không thể trở về nơi có người mình hằng mong nhớ yêu thương, nơi đã gắn bó cả cuộc đời của tác giả.

Dù rằng thân xác không thể quay lại, nhưng tâm hồn Hàn Mặc Tử vẫn luôn nhớ về mảnh đất thôn Vĩ:

"Nhìn nắng hàng cau nắng mới lên"

Động từ "nhìn" gợi ra một ánh mắt đau đáu dõi về quê hương từ phương xa của tác giả. Cảnh đẹp nơi mảnh đất xứ Huế in sâu trong tâm tưởng nhà thơ. Hàn Mặc Tử dùng hình ảnh "hàng cau" - loài cây cao nhất trong vườn để làm một thước đo mực nắng từ thiên nhiên. Cụm từ "nắng mới lên" là bổ ngữ, bổ sung ý nghĩa cho "nắng hàng cau". Buổi sớm, những tia nắng dịu dàng chạm nhẹ vào từng kẽ lá, rơi xuống long lanh như những hạt kim tuyến xinh đẹp. Thời gian trong bức tranh không hề tĩnh tại mà đang từ từ, chầm chậm chuyển động. Hiểu sâu xa hơn nữa, đặt vào hoàn cảnh của tác giả lúc bấy giờ - thời gian đầu của căn bệnh - hình ảnh "nắng mới lên" rất khác với "Dọc bờ sông nắng chang chang" - cái nắng gay gắt và đau đớn của chặng sau căn bệnh.

Không chỉ miêu tả mỗi "nắng hàng cau", Hàn Mặc Tử còn miêu tả lại tổng quát cả khu vườn đặc trưng xứ Huế:

"Vườn ai mướt quá xanh như ngọc"

Qua tính từ "mướt" cùng phép so sánh "xanh như ngọc", độc giả có thể hình dung một khu vườn tuyệt đẹp với vẻ xanh mượt, óng ả, mỡ màng và tràn đầy sức sống. Mảnh vườn ấy từ vẻ quê điền, mộc mạc nay trở nên thật quý giá và long lanh như một viên ngọc. Từ "quá" đồng nghĩa với "rất", nhưng phải là từ "quá" bởi nó diễn tả sự ngạc nhiên. Một bức tranh thiên nhiên xinh xắn tới mức ngỡ ngàng! Không cần biết chủ nhân của khu vườn này là ai, nhưng chắc chắn "ai" đó phải là một con người rất đẹp.

Lúc này đây, Hàn Mặc Tử đang dùng hết tâm trí của mình để nhớ về xứ Huế, nhớ về thôn Vĩ Dạ - không chỉ thiên nhiên, mà cả con người:

"Lá trúc che ngang mặt chữ điền"

Theo quan niệm xưa, "mặt chữ điền" là khuôn mặt của người con trai khỏe khoắn và chất phác; nhưng ở xứ Huế, người ta lại có câu ca dao:

"Mặt em vuông tựa chữ điền

Da em thì trắng áo đen mặc ngoài

Lòng em có đất có trời

Có câu nhân nghĩa có lời thủy chung"

Như vậy, không cần phân biệt là trai hay gái, hình ảnh "mặt chữ điền" tượng trưng cho những con người phúc hậu, thủy chung, nhân nghĩa. Vẻ đẹp ấy không lồ lộ mà được bày tỏ kín đáo qua hình ảnh "lá trúc che ngang".

Tựu chung lại, khổ thơ thứ nhất là hình ảnh thôn Vĩ được tác giả miêu tả bằng cả tâm hồn, bằng sự gắn bó và tình yêu thương sâu sắc. Cảnh thôn Vĩ đẹp đẽ thơ mộng, người thôn Vĩ thật thà, nhân hậu!

Đến với khổ thơ thứ hai, tác giả đưa chúng ta đến với cảnh sông nước xứ Huế. Nếu có ai đã từng ghé thăm Huế, chắc hẳn sẽ không thể quên được vẻ đẹp của dòng sông Hương:

"Hương giang ơi dòng sông êm

Quả tim ta vẫn ngày đêm tự tình"

Vậy mà, qua ngòi bút của Hàn Mặc Tử, cảnh đẹp ấy bỗng trở nên thật là buồn biết bao:

"Gió theo lối gió, mây đường mây

Dòng nước buồn thiu, hoa bắp lay"

Gió khép chặt mình trong hai chữ "gió", mây đóng khung mình trong hai từ "mây". Hình ảnh gió và mây vốn luôn song hành, gắn bó mà giờ đây lại bị chia cắt, chia lìa. Nước có dòng nhưng không buồn chảy, hoa mặc mình để gió nhẹ lay. Mọi vật đều đã nhuốm màu nỗi buồn. Hai câu thơ được ngắt nhịp 4/3 như để bẻ gãy sự nối kết, chia cắt chia lìa thiên nhiên. Không gian thì trống vắng, thời gian thì ngưng đọng, cảnh vật đều vô cùng hời hợt và hờ hững. Những hình ảnh ấy giống như mối tình của Hàn Mặc Tử đơn phương Hoàng Cúc - một mối tình không thể nào cứu vãn. Từ tầm cao cho tới tầm thấp, từ bầu trời cho tới dòng nước; nỗi buồn, nỗi đau của nhà thơ đã giăng kín mọi ngóc ngách của cảnh vật.

Ở hai câu thơ cuối của khổ thơ thứ hai, những câu từ của Hàn Mặc Tử như cánh cửa mở ra một không gian vừa thực lại vừa ảo:

"Thuyền ai đậu bến sông trăng đó

Có chở trăng về kịp tối nay?"

Một lần nữa, đại từ phiếm chỉ "ai" và câu hỏi tu từ lại xuất hiện. Tác giả gọi dòng sông Hương là một dòng "sông trăng". Con sông ấy như một tấm gương khổng lồ, phản chiếu lại ánh trăng trên bầu trời, khiến cho không gian trở nên ngập tràn ánh trăng, giống như được dát vàng vậy! Con thuyền chở trăng trôi trên dòng sông trăng. Một không gian thật thơ mộng và huyền ảo! Như ta đã biết, thơ của Hàn Mặc Tử luôn gắn liền với hai hình ảnh "trăng" và "máu". Trong đó, "trăng" chính là tình yêu quê hương da diết, sâu sắc mà bình dị, mộc mạc. Tác giả nhớ quê, nhớ Huế, nhớ người con gái thôn Vĩ. Hàn Mặc Tử tự đặt ra một câu hỏi cho mình: liệu có còn kịp để trở về hay không? Mang trong mình căn bệnh phong quái ác - một thứ bệnh không thể chữa khỏi - ông tự ý thức được thời gian của bản thân không còn nhiều nữa. Câu thơ, câu hỏi tu từ là nỗi niềm băn khoăn, day dứt, dằn vặt không thôi của người thi sĩ.

Theo dòng cảm xúc của Hàn Mặc Tử, khổ thơ cuối cùng của "Đây thôn Vĩ Dạ" dường như là hiện thân của chữ "máu" trong thơ ông. Đó là những đau đớn, day dứt, dằn vặt và ma quái:

"Mơ khách đường xa, khách đường xa

Áo em trắng quá nhìn không ra"

Động từ "mơ" cho ta một cảm giác không hề chân thực, có chút mơ hồ, mộng mị. Cụm từ "khách đường xa" được lặp lại hai lần càng nhấn mạnh sự xa cách, chia lìa, khó có thể nắm bắt. Sự xa cách ấy không chỉ là xa cách về không gian, khoảng cách địa lý; mà còn là sự xa cách về thời gian và quan trọng hơn là xa cách ở lòng người. Trong cõi hư ảo, ngay cả người mà mình thầm thương trộm nhớ, tác giả cũng đã không còn nhận ra nữa rồi, thật là xót xa làm sao!

Một lần nữa, câu hỏi được tác giả cất lên nhưng không hề có lời hồi đáp:

"Ở đây sương khói mờ nhân ảnh

Ai biết tình ai có đậm đà?"

"Ở đây" - ở đâu? Cụm từ ấy định danh một địa điểm cụ thể. Đó là thế giới riêng của tác giả - một nơi cách biệt hoàn toàn với thế giới bên ngoài. "Ở đây" cũng có thể hiểu là một từ chỉ thời gian. Tại thời điểm hiện tại, mọi hình bóng, dáng vóc của con người ngày hôm qua đều đã mờ đi, nhòe đi trong tâm trí của nhà thơ rồi. Đại từ phiếm chỉ "ai" được sử dụng tới hai lần, song câu thơ có thể được hiểu theo hai nghĩa: một là, liệu Hoàng Cúc có biết tới tình cảm, có nhớ tới tấm lòng của Hàn Mặc Tử này không; hai là, mọi người, những người khác có hiểu được nỗi niềm của một người như ông hay không? Dù hiểu theo cách nào, ta cũng đều cảm nhận được nỗi cô đơn tột cùng của nhà thơ, cảm nhận được nỗi niềm khao khát của một kẻ đang bị cách ly với thế giới bên ngoài, đang mang trong mình căn bạo bệnh quái ác…

Nói tóm lại, bài thơ "Đây thôn Vĩ Dạ" là một bài thơ hay nói về cảnh sắc, con người thôn Vĩ cũng như nỗi niềm tâm trạng băn khoăn, đau đáu, khắc khoải của Hàn Mặc Tử. Hiểu thôn Vĩ như mọi miền quê khác của tổ quốc, ta mới thấy được tình yêu đất nước thầm kín nhưng mãnh liệt của người thi sĩ. Cho tới tận ngày hôm nay, chưa một ai dám khẳng định rằng đã có thể bóc tách hết những lớp nghĩa của tác phẩm này. Vậy nên, "Đây thôn Vĩ Dạ" vẫn sẽ luôn là một hành trang tinh thần, gắn bó lâu dài với những người yêu văn chương, yêu thơ ca Việt Nam.

Viết bởi Bùi Ngọc